به مناسبت زادروز سیروس شمیسا؛
استادی که ادبیات را شغل تمام وقتش می‌داند
سیروس شمیسا، زاده ۲۹ فروردین سال ۱۳۲۷ در رشت است و هنوز در ۷۵ سالگی قلم به دست دارد و بی‌وقفه می‌نویسد، می‌آموزد و یاد می‌دهد. وی در دوران تدریس در دانشگاه‌های کشور شاگردان زیادی تربیت کرده؛ اما دانشجویان واقعیش بسیار بیشترند؛ چراکه هرکس که از کتاب‌های شمیسا بهره برده شاگرد غیرمستقیم وی به شمار می‌رود.
استادی که ادبیات را شغل تمام وقتش می‌داند
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سیروس شمیسا از چهره‌های ماندگار ایران، استاد سابق دانشگاه علامه طباطبایی و نویسنده پرکاری است که بیش از ۴۰ عنوان کتاب در کارنامه ادبی خود دارد و تمام کتاب‌های درسی‌اش، با بازنگری‌ها و افزوده‌هایش در ویراست‌های بعدی، به چاپ‌های مکرر رسیده است.
همواره ادبیات شغل تمام وقت و شبانه‌روزی شمیسا بوده و با دقت و وسواس لایه‌های پنهان آن را در حوزه‌های نثر و نظم، سبک‌شناسی و فنون بلاغی می‌کاود و طبقه‌بندی و ساختار مناسب، سادگی زبان، ایجاز و نگاه نو به سنت و تلفیق مباحث کهنه و تازه ویژگی اصلی کتاب‌های اوست.
شمیسا تک‌تک متون کهن را خوانده و یادداشت برداشته و مدام در حال خواندن و یادداشت برداشتن است.
در میان آثارش شاید بتوان ادعا کرد، «کلیات سبک‌شناسی» پرکاربردترین کتاب مورد استفاده دانشگاهیان محسوب می‌شود. «سبک‌شناسی نظم» و «سبک‌شناسی نثر» سال‌ها در رشته ادبیات فارسی تدریس می‌شد؛ اما شمیسا اولین کسی بود که کتابی درباره مسائل نظری و مقدمات و روش‌های سبک‌شناسی، با عنوان «کلیات سبک‌شناسی»، نوشت که بعدها مقاله‌ها و کتاب‌های زیادی با استناد به آن نوشته‌اند.
این کتاب در ۹ فصل به نگارش درآمده که در آن ابتدا تعاریفی از سبک ذکر شده، سپس توضیحاتی درباره تعاریف سهگانه نگرش، گزینش و عدل از هنجار بیان شده است. همچنین مفاهیم سبک اعم از سبک دوره، سبک شخصی و سبک ادبی مطرح شده و برخی از مسائل مربوط به آن نظیر مختصات سبکی، انشانویسی، تصحیح متون بررسی شده است. علاوه بر این، مکاتب سبک‌شناسی شامل سبک‌شناسی ادبی، زبانشناختی، توصیفی، تکوینی، نقش‌گرا، ساختگرا، تاثری، و نیز فرمالیسم روسی، آرای بارت، ریفاتر و نظریه کنش کلامی ذکر شده است.
در این اثر همچنین روش بررسی مکتب‌شناختی متون شامل سطح زبانی، آوایی، لغوی، نحوی، فکری، و ادبی به همراه مقایسه سبک‌شناسانه غزلی از حافظ و سعدی، تشریح شده است. افزون بر آن به مختصات آوایی، لغوی، و نحوی فارسی کهن اشاره شده و در پایان نیز راهنمای جواب تمرینات، لغت‌نامه و فهرست اعلام (مولفان کتاب‌ها) چاپ شده است.
سرفصل‌های اصلی این اثر ارزشمند شامل تعاریف سبک، توضیحاتی درباره تعاریف سهگانه، مفاهیم سبک، برخی دیگر از مسائل مربوط به مفاهیم سهگانه سبک، مکاتب سبک‌شناسی، سبک و سبک‌شناسی در ایران، روش بررسی سبک‌شناختی در متون، مختصات زبانی فارسی کهن و فرهنگ سبک‌شناسی است. در انتهای هر فصل هم بخشی با عنوان «تمرینات» آمده تا دانشجویان بتوانند آموخته‌های خود را فصل به فصل بسنجند و در صورت نیاز فصل را یک بار دیگر دقیق‌تر بخوانند.
در فصل تعاریف سبک خواننده با دشواری تعریف سبک، کوشش در تعریف سبک، نگرش خاص، گزینش، عدول از هنجار، هنجارگریزی و زبان معیار آشنا می‌شود، فصل دوم با نام توضیحاتی درباره تعاریف سهگانه زیرمجموعه‌های درباره اتحاد سه تعریف، رفع شبهه، لوگوس، رابطه اندیشه و زبان، نظر مولانا درباره لوگوس علم بیان، نوعی سبک‌شناسی، نمونه‌هایی از بیان شب و روز شدن در گرشاسپنامه و شاهنامه، نرم و انحراف از آن، نظر ریفاتر درباره نرم و باز هم درباره سبک را شامل می‌شود.
در فصل سوم پس از یک مقدمه، سبک دوره، سبک شخصی یا فردی و سبک ادبی تشریح شده و نویسنده در فصل چهارم درباره مختصات سبکی، اضطراب سبک، نظم و شعر، فرق سبک ادبی با سبک‌های دیگر، انشانویسی یا آیین نگارش، سبک‌شناسی و تصحیح متون و مقایسه چند اثر متحدالمضمون توضیح داده است.
نویسنده در فصل پنجم با نام مکاتب سبک‌شناسی، زیرمجموعه‌های سبک‌شناسی ادبی و سبک‌شناسی زبانشناختی، دو جریان مهم در سبک‌شناسی جدید، سبک‌شناسی توصیفی، سبک‌شناسی تکوینی، نظر من درباره روش اسپیتزر، سبک‌شناسی نقش‌گرا، سبک‌شناسی ساختگرا، سبک‌شناسی تاثری، سبک‌شناسی ریفاتر، فرمالیسم روسی، آرای بارت و نظریه کنش کلامی را
گنجانده و در فصل ششم نیز پس از یک مقدمه درباره مفهوم سبک در آثار قدما، نمونه‌‌ای از بحث‌های سبکی خان آرزو و سبک‌شناسی بهار توضیح داده است.
فصل هفتم این کتاب روش بررسی سبک‌شناختی متون نام دارد که سطح زبانی، سطح آوایی یا سبک‌شناسی آواها، سطح لغوی یا سبک‌شناسی واژه‌ها، سطح نحوی یا سبک‌شناسی جمله، سطح فکری، سطح ادبی و مقایسه سبک‌شناسانه غزلی از حافظ و سعدی را دربردارد.
فصل هشتم با نام مختصات زبانی فارسی کهن از سه بخش شامل مختصات آوایی، مختصات لغوی، و مختصات نحوی تشکیل شده و از جمله مباحث مندرج در آن می‌توان به اطلاق یا اشباع، صامت میانجی، مسائل کهن عروضی، تلفظ‌های قدیمی، تلفظ ذال به‌جای دال، اسکان ضمیر، اماله، وجود دو تلفظ مختلف از یک واژه، تغییر در تلفظ کلمات عربی، انتقادات شمس قیس رازی، استعمال لغات پهلوی، استعمال لغات مهجور فارسی و لغات مرسوم هر دوره اشاره کرد.
فصل نهم نیز به فرهنگ فارسی – انگلیسی کلمات و عبارات و اصطلاحات مرتبط با سبک‌شناسی اختصاص دارد و شمیسا ضمن آوردن معادل‌های فارسی اصطلاحات، توضیحی نیز بر هر اصطلاح نوشته است.
تمام کتاب‌های شمیسا از معانی و مکتب‌های ادبی گرفته تا گزیده منطق‌الطیر، بیان و معانی، ماه در پروانه، سبک‌شناسی شعر، نگاهی به سپهری، مونسون، اساطیر و اساطیرواره‌ها و جادوی زبان و ده‌ها اثر ارزشمند دیگر همه نتیجه دقت و واکاوی یک ذهن جست‌وجو و عاشق زبان و ادبیات فارسی هستند و چراغ راه پژوهشگران این حوزه به شمار می‌روند.
شمیسا را باید قدر دانست؛ چراکه از صادق‌ترین خادمان فرهنگ و ادبیات ایران زمین است و چون غواصی توانمند و صبور دردانه‌‌های ارزشمند محصور در اقیانوس زبان و ادب فارسی را یک به یک صید می‌کند و پیش چشم ما می‌آورد
